NEDİR BU EDEP DEDİKLERİ KAVRAM?

İnsana yakışan, hayatı boyunca üzerinde duran en kıymetli değerdir edep.

Edep kavramı Arapça e d b kökünden gelir. Ziyâfete davet etmek ve zarif ve güzel ahlaklı olmak üzere iki anlamda kullanılmıştır. İlk bakışta farklı iki muhteva olarak görülse de, kullanım itibarıyla aralarında semantik bir bağ vardır. Bu bağlamda genel olarak edebi davet, iyi tutum ve davranış, incelik, kibarlık, hayranlık ve takdir gibi anlamlarda kullanırız. Nitekim Mütercim Âsım Efendi, Kâmûs tercümesinde edeb kavramını şu şekilde açıklamaktadır: “Edeb, zerâfet, usluluk, kavlen (söz) ve fiilen (davranış) hüsnü muamelede (güzel davranış) bulunmak demektir. Edeb kelimesi tarihsel süreçte çeşitli anlamlarda kullanılmışsa da; güzel huy ve alışkanlıkları kazanmak, utanma, zarafet, nezaket, iyi ahlâk, güzel terbiye, incelik, insanın hataya düşüp utanılacak şeyler yapmasını önleyen, yerinde ve ölçülü davranmasını sağlayan meleke, haddini bilip aşmama gibi tanımlamalarla muhtevası genişlemiştir. Edebli kişiye de edip deriz. Edip iyiliğe, güzelliğe ve faziletli olmaya davet eden kişidir.

“NERDİR BU EDEP?”

Bir önceki yazımda ahlak kavramı üzerinde durmuştum. Ahlak ve edep kavramlarının birçok yerde aynı anlamdaymış gibi birbirinin yerine kullanıldığını görürüz. Oysa edep, ahlakı da bünyesinde barındıran bir kavramdır. İnsanlar, ortak evrensel değerlerle çizilen sınırları aşan kimseleri edepsiz olarak nitelendirerek, onları zaman zaman karşı ayrıştırıcı utandırma yaklaşımıyla ıslah etmeye çalışır. Bu bağlamda edep ile ahlak arasındaki çizgiyi esnek bırakan insanlar, edebe aykırı olan her davranışı ahlâk ya da namus kavramlarıyla doğrudan ilişkilendirmemiştir. Belli ölçüler dâhilinde daha yumuşak ve enformel bir yaklaşım sergilemiştir. Bunun nedeni ise edebin, ahlaktan daha genel bir kavram olmasındandır. Edep ahlâk kurallarını da kapsar. Edep ahlâkla ilgili daha özel bir tutum ve davranışla ilgilenir. Örnek verecek olursak doğruluk ahlâkîdir ama yalancılık ahlâk dışıdır. Edep açısından da durum böyledir. Doğruluk edebe uygun, yalancılık ise edepsizliktir. Edep bu kuralı bu şekilde kabul eder ama sonra daha kapsamlı bir bakışla, ayrıntılara girer, özel durumlar üzerinde de durur. Doğruluk ahlâkın ve edebin gereğidir ama hangi doğrunun nerede, ne zaman, ne kadar ve nasıl bir üslupla söylenmesi gerektiğiyle de ilgilenir. Basit bir analoji yapacak olursak yaptığımız bir yemeğin lezzetli olmasını ahlak, hem lezzetli hem de sunumunun güzel olmasını edebe benzetebiliriz.

Daha önceki yazılarımda da bahsettiğim üzere insanlar münferit yaşama elverişli bir varlık değildir. Toplumsal bir varlık olan insan, toplumsal yaşamın temel dinamiklerine uymak zorundadır. Daha kolay ve daha güzel bir yaşam için bu dinamikler insanlığın ortak değerleri olarak gelişmiş ve uygulanmıştır. Bu değerlerden en önemlileri terbiye, nezaket ve hüsnü muaşerettir.

Toplum hayatının edep kavramı bakımından haiz olduğu mana ve değer bundan ibaret değildir. İptidaisinden en mütekâmiline, küçüğünden en büyüğüne kadar hangi toplum tipi ele alınırsa alınsın, buradaki faaliyet ve etkileşimler dikkatli bir tahlilden geçirildiği zaman bütün sırrı kendiliğinden çözülmüş olur ki bu; toplumun esası, ayni zamanda edebin ta kendisidir. Çünkü edep, toplumun zaruri bir hayat tezahürü ve günübirlik hayatın ilişkiler ağıdır. Eğer toplumu oluşturan insanların birbirine benzemeleri, toplumun objektif norm ve şekillerine intibak etmeleri, başka bir anlatımla asimile olmaları toplumsal ilişkilerin temeli ise, bu ilişkiler ağı aynı zamanda edebin vasıf ve neticesini tayin eden başlıca kural olarak karşımıza çıkar. Zira edep, insanların toplum düzenine intibakı, toplumu ayakta tutan değer ve normların kişilere mal edilmesi demektir. Ölüm dediğimiz kaçınılamayan akıbet karşısında toplumun nasıl devam ettiği meselesi de ancak asimilâsyon, dolayısıyla edep kavramıyla anlam bulabilir. Genç nesil kademe kademe yetişkinlere intibaka, onlara benzemeye başlar. Bu hadise, genç neslin günün birinde eski neslin benzeri olması ve onun toplumdaki yerini almasıyla neticelenir ve tamamlanır. Bu suretle toplum, nesillerin değişmesi meselesi karşısında varlığını edeple devam ettirme imkânı bulur. Toplumun evrensel sahada da geçerliliği olan ve kodlamasının müştereken yapıldığı örnekliğin, genç nesillerle tahakkuk edememesi ise, toplumun yozlaşması ve devamında tarihten silinmesiyle neticelenir.

İNSANA YAKIŞAN EN GÜZEL SIFAT “EDEP”

Fakat toplum sadece norm ve şekillerden ibaret değildir elbette. Onların asıl benliğini teşkil eden, diğer toplumlardan farklı bir hayat anlayışı tarzına götüren şey, bir toplumun tarihi şart, faaliyet ve hamlelerinden doğan ve "kültür" kavramı içinde toplanan değerler manzumesidir. Toplum, kişilerin ruh ve zihinlerinde yaşayan bu değerleri, genç nesillerin ruhlarına sindirmek ve onların benliği haline getirmekle haysiyetlerini muhafaza edebilirler. Bir toplumun müşterek malı olan bu değerler, kişilerin zihninin gelişimini temin eden, insan olmanın manasını duyuran başlıca gıdadır. İşte tarihin akışı içinde kültürlerin bekası kadar, kişilerin ruhuna şekil verme meselesi de, toplumsal yaşamın zorunlu unsuru olan edebin işidir. Edebi bünyesinde barındıran kişi aynı zamanda saygı, nezaket, hoşgörü, dürüstlük ve sevgi gibi güzel vasıflara da sahip olur. İnsana yakışan en güzel sıfattır edep.

Sonuç olarak diyebiliriz ki edep, insanı, dolayısıyla da toplumu zarafet ve estetiğe; söz ve fiillerinde ölçülü davranmaya, düşünerek hareket etmeye, tevazu ve saygılı olmaya davet eder. Hâsılı kelam, gerçek manada insan olmaya çağırır.

Üstat Şirazi der ki: “ Âdem olmaz adı asla edepsiz olanın,

Edeptir çünkü farkı insan ile hayvanın!”